Weblog Groen 2020-4

Instituut Publieke Waarden doet het allemaal: mensen uit de problemen helpen, onderzoeken hoe die zijn ontstaan en in gesprek gaan met overheden om systemen te verbeteren. We spreken oprichter Albert Jan Kruiter over het thema ‘betrouwbare overheid’. Zijn conclusie is een sombere: overheid en burger hebben wederzijds onrealistische verwachtingen van elkaar. Hoewel kritisch op de rol van de Tweede Kamer, ziet hij toch een glansrol weggelegd voor de Kamer in het oplossen van veel problemen: “Schaf eindelijk die toeslagen af.”

De overheid staat er vandaag de dag niet goed voor. Beelden van falend beleid, gefrustreerde burgers, krakende uitvoeringsdiensten en dwarsliggende ambtenaren overheersen. De samenleving bejegent de overheid met toenemend wantrouwen. Inmiddels vinden ook in Nederland complottheorieën gretig aftrek en dragen populisten soms actief bij aan het ondermijnen van publieke instituties. De dringende vraag is dan ook hoe een haperende overheid de weg omhoog weer kan vinden. Dat vraagt om praktische handreikingen, maar ook om een normatief kader. We kunnen bij het zoeken naar herstel niet zonder een beeld van een goede overheid. Daarom schets ik hier vier aanknopingspunten voor een theorie van goed bestuur.

Vertrouwen en troost hadden vroeger alles met elkaar te maken. Troost betekent in onze tijd voornamelijk het stillen van pijn en verdriet. Van oorsprong heeft troost dezelfde betekenis als het Engelse woordje ‘trust’. Troost betekende trouw, vertrouwen, vastigheid, zekerheid.

In het huidige maatschappelijke debat lijkt de druk soms zo hoog op te lopen dat verbindingen verbroken worden. Deze polarisatie is ook te zien in het gesprek over het koloniale verleden en daaraan verwante onderwerpen zoals het slavernijverleden, de zogenaamde ‘politionele acties’ in Indonesië, of de behandeling van Molukkers in Nederland. Dit artikel verkent de vraag hoe de overheid kan bijdragen aan het herstel van dergelijke verbroken verbindingen in het gesprek over het koloniale verleden. De overheid is zelf geen neutrale scheidsrechter, maar ook speler in het geheel. Deze verkenning zal plaatsvinden op basis van een binnen het christendom vertrouwd perspectief van rechtvaardigheid, vergeving en genezing. Dit perspectief doet recht aan ons gezamenlijke verleden, heden én toekomst, en kan helpen om te onderzoeken hoe wij ons in nieuwe, constructieve relaties tot elkaar kunnen verhouden.

In het algemeen is er weinig belangstelling in de lokale politiek voor ondernemers, voor de inkomstenkant van de begroting en is er te weinig kennis over het belang van een sterke lokale economie voor de gemeente en de regio. De gemeenteraad bestaat voor een groot deel uit ambtenaren die buiten de gemeente werken, uit mensen werkzaam in sectoren als onderwijs en cultuur en uit gepensioneerden. Er is in de politiek wel veel aandacht voor de uitgaven, en dan vooral in het sociaal domein.

Inspecties, ombudsmannen, rekenkamers: er bestaan instituten te over om de kwaliteit van bestuur in de gaten te houden. We lichten één van die instituten uit: de lokale rekenkamers, die onafhankelijk onderzoeken of het bestuur doeltreffend, doelmatig en rechtmatig te werk gaat. Hoe controleren ze de kwaliteit van het lokale bestuur? En wat merkt de burger van het werk van de rekenkamers?

Een betrouwbare overheid begint bij betrouwbare overheidsfunctionarissen. In de politiek begint het bij integere politici. In haar lectoraat aan de Hogeschool Saxion onderzoekt dr. Willeke Slingerland integriteit in het openbaar bestuur. Bij het schrijven van haar proefschrift ontdekte ze dat het denken over integriteit niet aansluit bij integriteitskwesties in de praktijk. Integriteit in netwerken is een stuk ingewikkelder dan het bijhouden van een geschenkenregister. Jezelf kunnen aankijken in de spiegel is geen garantie voor integriteit. ‘Je hebt als politicus recht op moreel beraad’, vindt Slingerland, en voor politieke partijen ziet ze de plicht om hun politici daarin te begeleiden.

De coronacrisis van de afgelopen acht maanden heeft de Nederlandse cultuur en de Nederlandse democratie op de proef gesteld. De uitslagen laten de broosheid van een moderne beschaving en van de Nederlandse democratie zien. Redelijke conversaties zijn tot geschreeuw, schelden en spugen verworden. Oog en hart voor het bonum commune (het gemeenschappelijk goed) heeft plaatsgemaakt voor wantrouwen, een sterke drang tot zelfbehoud, en verbaal en fysiek geweld tegen hulpverleners en politici. De polarisering tussen de politieke elite en het volk en tussen burgers onderling lijkt toegenomen te zijn. Dit verval van democratie is uiteraard niet aan een pandemie te wijten, maar eerder aan een zwakke democratische geest, antidemocratische structuren en zwak ontwikkeld burgerschap.

“We hebben geen keuze.” Met deze zin sprak onze minister-president ons herhaaldelijk aan op onze gezamenlijke verantwoordelijkheid. Het is goed als ’s lands leider in crisistijden een gevoel van urgentie weet te verwoorden. Toch zit ik met een tamelijk principieel probleem. De uitspraak ‘we hebben geen keuze’ staat namelijk toch wel haaks op het idee van democratie.