Met een eigen ministerie van Landbouw, Natuur en Voedsel (LNV) heeft de boer weer de plek en de waardering gekregen die hij zo hard nodig heeft. De minister zal, ook als vicepremier, ervoor willen zorgen dat de drie domeinen binnen dit ministerie intensief op elkaar betrokken worden. Het gaat immers om een integrale aanpak van samenhangende vraagstukken op uiteenlopende terreinen zoals bodem, biodiversiteit, voedselintegriteit, gezondheid, klimaat, waterhuishouding en landschap. Een minister die de verantwoordelijkheid oppakt voor zo’n complex dossier als landbouw in combinatie met natuur, voedselkwaliteit en gezondheid, verdient diep respect. Het is verre van eenvoudig om in een bestaand en doorontwikkeld systeem met grote belangen, stevige structuren, vaste procedures en wettelijke kaders aan de slag te gaan. Bovendien dient bij elk beleidsvoornemen rekening te worden gehouden met kabinetsafspraken en breekbare politieke verhoudingen. De marges voor ingrijpende veranderingen zijn dus beperkt, zelfs voor een minister die meermalen blijk geeft van een hoge ambtsopvatting en om die reden in de landbouw maar ook daarbuiten veel handen op elkaar heeft gekregen.

De tijd is rijp | Nu zijn in het verleden vaker pogingen gedaan om landbouw en natuur met elkaar te verenigen. Omdat de posities toen echter te veel op de spits werden gedreven, ble- ven de resultaten marginaal. Ditmaal biedt kringlooplandbouw veel meer kansen. Je ziet het om je heen: overal in het land ontstaan gesprekken over nieuwe mogelijkheden omdat steeds meer mensen inzien dat de tijd er rijp voor is. Toch is het de vraag of we de ontwikkelingen in de samenleving scherp in het vizier hebben. Is het groeiende onbehagen bij burgers over de modernisering van de landbouw in de afgelopen decennia wel voldoende gepeild? Wordt de onrust over steeds grotere landbouwbedrijven overal serieus genomen? Hoe beoordelen we eigenlijk de teloorgang van de boerenstand, nu 45 procent onder de armoedegrens is gekomen?

Ondanks de vraagtekens bij de opvatting dat technologie het antwoord op alle vragen rond voedsel, klimaat en gezondheid zal geven, zijn we van dat denken nog niet af. Lees bijvoorbeeld het net vertaalde boek van Charles C. Mann,De Tovenaar en de Profeet. Mann graaft dieper in de achterliggende discussies over het dominante technisch-economisch wereldbeeld dat rond voedsel nog altijd aan kracht wint. Of neem het nieuws dat internetgigant Amazon voor bijna 14 miljard dollar een complete supermarktketen opkoopt en drieduizend Amazon Go winkels wil bouwen. Voedselprijzen zullen verder dalen, kassières zijn niet meer nodig, en Amazon heeft straks alle data in handen om het koopgedrag nog verder te beïnvloeden. Andere Big Techbedrijven melden zich nu ook op de foodmarkt. Ook Europa zal deze krachten op de markt krijgen.

Is dat de wereld die we willen? Je  hoeft geen profeet te zijn om te besef-  fen: ergens wordt een prijs betaald. De kosten worden afgeschoven op de vier  B’s - bodem, biodiversiteit, boeren, en body (ons lichaam). We kunnen de gevolgen ervan uittekenen: bodemdaling, kaalslag in het landschap, toenemende gevoeligheid voor ziektes van gewassen. In Europees verband is al eens de term collapse – ‘ineenstorting’ – gebruikt. Uiteindelijk zullen we als samenleving de rap stijgende zorgkosten moeten opbrengen. En hoe gaan we de noodzakelijke omslag naar het ‘Dieet voor de 21e eeuw’ met meer plantaardige eiwitten vormgeven?

Naar een nieuw ontwerp | Dit alles vraagt om een ander toekomstperspectief. Inspiratie dat het ook anders kan biedt Sicco Mansholt, de geestelijke vader van het gemeenschappelijk landbouwbeleid in Europa. Na de Tweede Wereldoorlog zette hij een route uit als antwoord op de acute nood van toen: honger. Het tekent zijn grootsheid dat hij op latere leeftijd zijn eigen aannames ter discussie durfde te stellen. Na zijn dood is de Mansholtprijs ingesteld om het fundamentele denken over landbouw en voedsel een plek te geven in het maatschappelijk gesprek. Dankzij die prijs kwam er aandacht voor de betekenis van de voedselcultuur (Carlo Petrini) en voor de onmisbare rol van landschap, bodem en biodiversiteit (Franz Fischler). Als derde mocht ik de prijs in ontvangst nemen voor de herontdekking van de agri-cultuur in de volle betekenis van het woord.

In feite hebben Mansholt en zijn navolgers al de lijnen geschetst van een nieuw ontwerp van de landbouw. Maar het wordt wel steeds duidelijker dat we er daarmee niet zijn. Er is meer nodig. Een nieuw ontwerp komt pas van de grond als de samenleving actief erbij betrokken wordt. De sector heeft be- trokken burgers nodig die nieuwsgierig zijn naar de herkomst van voedsel; klanten die bereid zijn een eerlijke prijs te betalen voor voedsel. Er is behoefte aan een kringlooplandbouw maar ook aan kringen rondom de landbouw. Een kringloop waarin boer en burger zich in één systeem bevinden, een systeem waarin de burger wordt gezien als medegenoot van de boer. Het is mooi om te zien dat dit alternatief systeem momenteel op tal van plekken bottom-up gestalte krijgt. Om er een aantal te noemen: Herenboeren, Burgerboeren, Heideboerderen, Natuur- inclusieve boeren, Voedselbosboeren, Multifunctionele boeren, grootstedelijke en regionale korte ketenbewegingen, coöperatieve samenlevingsinitiatieven, de Transitiecoalitie Voedsel, de ontwerpprijsvraag Brood en Spelen van de Rijksbouwmeester – allemaal met veel kennis en enthousiasme opgezet.

Samenlevingswaarden | Het mooie van deze initiatieven is dat ze de bredere samenlevingswaarden als uitgangspunt nemen. Het gaat om sociale gemeenschappen in regio’s waar burgers, boeren, regionale bestuurders van dorpen, steden en provincies met maatschappelijke organisaties rond voedsel en groen, smaak, gezondheid of onderwijs hun krachten bundelen. Zo ontstaat een herwaardering van en herverbinding met het dagelijks eten. Niet de markt, maar de mens staat in deze initiatieven centraal. Daarmee bieden ze perspectief voor al die boeren in Nederland die naarstig zoeken naar nieuwe wegen in de vorm van een ge- zond toekomstperspectief. Alleen al om die reden hebben ze zoveel potentie datze naar een structureel niveau dienen te worden opgetild.