De film Oppenheimer roept indringende vragen op over de verhouding tussen wetenschap en politiek. Eerst was er de angst dat de atoombom een kettingreactie aan explosies in de atmosfeer zou veroorzaken. Nadat het experiment slaagde en catastrofale gevolgen uitbleven, werd de atoombom direct in gebruik genomen. Later in zijn leven is Oppenheimer zich echter steeds meer gaan verzetten tegen verdergaande nucleaire ontwikkelingen, maar er bleek al een andersoortige kettingreactie op gang gekomen; een wereldwijde (atoom)wapenwedloop.

Ook bij het gebruik van embryo’s voor onderzoek treedt een kettingreactie op. Die werkt twee kanten op. Enerzijds ontwikkelt het wetenschappelijk onderzoek zich continu, waarbij het de kaders bevraagt die door wetgeving worden gesteld. Anderzijds heeft het politieke debat over deze kaders haar eigen dynamiek. Vaak wordt in dit debat verwezen naar de directe positieve consequenties van onderzoek; verbeterde vruchtbaarheidsbehandelingen en behandeling van genetische ziekten. Verder is er, net als bij Oppenheimer, een internationale kenniswedloop gaande in onderzoek van het begin van het leven. Het gevolg is dat kaders steeds verder worden verschoven.

Door beide kettingreacties heeft het gebruik van embryo’s voor onderzoek lange termijn gevolgen. Die vragen om terughoudendheid. De voorwaarden voor onderzoek met gekweekte embryo’s, zullen immers op termijn weer leiden tot nieuwe vragen. Zal het bestaan van kunstmatige embryo’s het kweken van embryo’s voor onderzoek overbodig maken? Hoe zal in de praktijk worden omgegaan met de balans tussen het doel het van onderzoek en de morele bezwaren van het gebruik van de embryo’s?

Het lijkt een kwestie van tijd tot de termijn van gebruik van embryo’s, namelijk niet langer dan 14 dagen, bevraagd gaat worden. De kettingreactie van onderzoek en steeds verdere verruiming van medisch-ethische kaders stopt immers nooit. Met het oog op de breed gedeelde eerbied voor het bijzondere van een menselijk embryo en ter voorkoming van een onbedoelde kettingreactie is door sommige ethici en politici terecht gepleit voor een ethiek van voorzichtigheid.

Het is immers niet mogelijk om alle nieuwe vragen al te overzien en daar op te anticiperen in regelgeving. Afgaande op wat Oppenheimer meemaakte, en hoe zijn eigen perspectief veranderde, is het goed mogelijk dat wetenschappers zelf ook om verheldering, regulering en misschien zelfs inperking zullen vragen. Ik ben daarom blij dat de ChristenUnie als een van de weinige partijen hierover duidelijke taal spreekt in het verkiezingsprogramma. Er is terughoudendheid nodig om kettingreacties met catastrofale gevolgen te voorkomen.

Wieke Ligtenberg is promovendus bij het prof. dr. G.A. Lindeboom Instituut en de Theologische Universiteit Utrecht waar ze onderzoek doet naar (de ethiek van) regionale verschillen in euthanasiecijfers.