Het onderzoek van dr. Dobber over de impact van deepfakes maakt duidelijk dat ze gevolgen hebben voor het vertrouwen van kiezers in politici, in nieuwsberichten en uiteindelijk in de democratie. Maar voordat we het daarover hebben, moet een andere belangrijke vraag worden gesteld. Wat betekent de opkomst van deepfakes voor mensen die politiek of journalistiek op de voorgrond stappen? Wat betekent het voor je gezin en je geliefden? Wie durft het nog aan om op de voorgrond te gaan staan? Propaganda, spotprenten, satire, ze zijn van alle tijden. Maar er is een duidelijk onderscheid. Het was altijd duidelijk: dit is niet de politicus of de BN’er die spreekt, maar een persiflage, een karikatuur. Deepfakes zijn anders, verspreiden de leugen en kunnen de integriteit van een persoon enorm schaden, zoals Ayub meemaakte. Door zo’n deepfake is het wantrouwen gezaaid en altijd zullen er weer mensen zijn die Ayub associëren met het filmpje en zich afvragen of er toch niet een kern van waarheid in zat. De opkomst en verspreiding van deepfakes moet niet alleen als bedreiging van de democratische rechtsstaat worden gezien, maar ook als bedreiging van de personen die haar dragen.

De geringe omvang van desinformatie geen reden om rustig af te wachten. De technologische ontwikkeling van deepfakes gaat zo snel dat de ingrediënten er zijn om heel gericht kiezers in verwarring te brengen. Het onderzoek van dr. Tom Dobber laat zien dat er niet meteen een grote verschuiving onder kiezers optreedt in de waardering voor een partij bij een eerste filmpje. Maar gerichte inzet op doelgroepen, micro-targeting, leidt wel degelijk tot verschuivingen. Op zijn best durven mensen dan niet meer te vertrouwen of een filmpje waar is of niet waar. Op zijn slechtst zijn ze hun vertrouwen kwijt in de betreffende politicus. Maar beiden zijn enorm schadelijk voor de democratie. Sluipenderwijs ontstaat onzekerheid of beelden authentiek of gemanipuleerd zijn. Ze voeden het wantrouwen, zijn vaak de ‘nieuwe feiten’ waarop complottheorieën verder kunnen gaan gisten. Hoe kunnen we het publieke debat voeren als er vraagtekens zijn of het de ander is die dit zegt? Als het wantrouwen gezaaid is, is de maatschappelijke onrust nooit ver weg. En wat als een dergelijke actie heel gericht kort voor verkiezingen plaatsvindt? Dan ontbreekt de tijd om het beeld te kantelen.

Wil onze democratie weerbaar zijn, willen we de veiligheid bieden dat telkens nieuwe mensen de stap durven zetten om politiek actief te zijn, dan moet er het nodige gebeuren. Dat begint bij weerbare burgers, vraagt inzet van techbedrijven, van de wetgever en ook van media zelf. De staatscommissie Parlementair Stelsel en het Rathenau Instituut hebben goede aanbevelingen gedaan die snelle opvolging vragen van techbedrijven en van de wetgever. Van techbedrijven mag veel verlangd worden. Zij beheren de digitale platforms waarop filmpjes viraal verspreid worden. Een voorbeeld is dat van de bedrijven gevraagd kan worden om te investeren in goede technologie om te filteren op deepfakes en berichten kan markeren of zo nodig blokkeren als er een vermoeden is dat het een nepbericht is. Andersom zal het ook belangrijker worden om goed beeldmateriaal en verslaggeving te waarmerken. Daaraan kan de media ook zelf een bijdrage leveren. Of deze opties sluitend zijn en deepfakes helemaal voorkomen? Ik vrees van niet.

Maar voor mensen zoals Rana Ayub, voor journalisten en politici, voor het behoud van onze democratie en publieke ruimte is er alle reden om ons uiterste best te doen om dijken op te werpen.

Mr. Mirjam Bikker is jurist en is Tweede Kamerlid voor de ChristenUnie.