De metafoor van ‘het land als huis’ is misschien wel de krachtigste van alle moderne politieke metaforen. Van de Franse Revolutie tot aan het laatste boek van Gert-Jan Segers: overal duikt het huis op als manier om de samenleving te verbeelden. Deze alomtegenwoordigheid is geen toeval. Jezelf thuisvoelen is een belangrijke emotie, en het thuisgevoel is volgens velen een belangrijke bron voor sociaal vertrouwen, dat essentieel is in een democratie. Denkers en politici gebruiken daarom vaak het beeld van het huis. Ook de christelijksociale traditie kent een rijke geschiedenis van huisdenken. Bijbelse motieven van familie, het beeld van de kerk als een godshuis en het idee van God de Vader maken dat binnen de ChristenUnie altijd veel gebruik is gemaakt van beelden van (t)huis en huiselijkheid.

Ondanks de populariteit van het huisdenken, heeft het huis nooit volstaan als een adequaat beeld om samenleving en politiek te begrijpen. In dit essay zal ik uiteenzetten waarom het huisdenken problematisch is. Ik wil echter ook verdergaan en na de afbraak van het huis een poging doen om tot een nieuw samenlevingsbeeld te komen: de haard.

Problemen van het huis | De problematiek van het huisdenken begint bij de emotie waar het huis aan appelleert: jezelf thuisvoelen. Sociologisch onderzoek bevestigt het belang van deze emotie. Een thuis biedt houvast en zekerheid. Het is daarom niet verrassend dat het beeld van het huis sinds het begin van het moderne politieke denken opduikt. Het huis doet zich echter vaak voor in opgeschaalde nationale vorm. Zo is het vaderland-als-gezin een leidmotief in de negentiende-eeuwse ontwikkeling van ideologieën, en vinden we het huis terug in het werk van conservatieve denkers als De Tocqueville en Kuyper.
De lange geschiedenis van het huis in het Westerse politieke denken is echter geen grond om het beeld te blijven gebruiken. Er zijn drie redenen waarom politiek spreken over het huis een slecht idee is.

Mismatch | Allereerst bestaat er een fundamentele discrepantie tussen de eerdergenoemde emotie van het thuisvoelen en de opgeschaalde vorm waarin het huis zich voordoet in politiek denken. Het gevoel van jezelf thuisvoelen heeft namelijk niets te maken met opgeschaalde huizen, zo blijkt uit onderzoek van bijvoorbeeld de socioloog Jan Willem Duyvendak. De emotie heeft vooral betrekking op microcontexten: familie, kerk, straat, of wijk. Alles ‘daarboven’ (stad, land, cultuur) is wel deel van onze identiteit, maar heeft maar weinig te maken met de mate waarin we ons thuis- voelen. Wanneer politici spreken over “je thuisvoelen in je eigen land” is dat een contradictio in terminis.
De gevolgen van deze mismatch zijn groot. Neem het vaak aangehaalde beeld van de veranderende buurt. Buurten veranderen van etnische samenstelling, wat gevoelens van verlies en onzekerheid oproept, aldus politici. Vervolgens wordt deze kwestie (die zich afspeelt op het niveau van straten en buurten) opgeschaald naar een discussie over een te vol of te divers land. Dit gaat voorbij aan de werkelijke issues die onzekerheid en een verlies van het thuisgevoel veroorzaken (groeiende ongelijkheid, segregatie en gentrificatie op microniveau) en werkt bovendien uitsluiting en het ontkennen van minderheidsrechten in de hand.
Het huisdenken in het nationale debat komt dus vaak neer op een vertalingsfout: micro-thuisgevoelens worden veralgemeniseerd terwijl de emotie van het thuisvoelen niet te generaliseren is. Politici misbruiken lokale ervaringen en plaatsen daarmee het thuisgevoel in de nationale context waar het niets te zoeken heeft.

Wiens huis? | Ten tweede is het huisdenken ook ideologisch problematisch. Het hedendaagse huisdenken duikt namelijk uitsluitend op als het gaat om kwesties rond migratie en islam. Pogingen om tot een positieve invulling van het huis te komen, monden vrijwel altijd uit in krampachtige en bovenal illusoire ideeën als de ‘joods-christelijke samenleving’.
Daarnaast dienen deze beelden van het huis vaak een zeer specifiek doel. Ze worden gebruikt om een maatschappelijke orde van bovenaf op te leggen: een hiërarchische orde die geen plaats kent voor debat en die vooral niet mag veranderen. Zo propageerde de negen-tiende-eeuwse Oranjevorsten zich vaak als ‘vader van het huis’ om publiek debat de kop in te drukken, en wijst Abraham Kuyper in zijn bundel Als gij in uw huis zit: meditatiën voor het huislijk saamleven (1899) toch vooral op het belang van een hierarchisch gestructureerde maatschappelij, bestaande uit een figuurlijke man des huizes, een dienende vrouw en gehoorzame kinderen.

In de politieke praktijk van vandaag vertalen deze eigenschappen van het huisdenken zich vooral in een discussie die draait om identiteit. Als politici menen dat ‘we’ ons niet thuis voelen, schiet  elk  debat  onvermijdelijk  door naar de vraag wie ‘we’ eigenlijk zijn. Carl Schmitt, de roemruchte criticus van de liberale democratie die op dit moment een ongekende populariteit geniet bij zowel links als rechts, omschreef politiek als ‘definitie van vrienden en vijanden, gevolgd door eindeloos conflict’. Bij het conceptualiseren van de samenleving als huis verwordt politiek tot zo’n Schmittiaanse nachtmerrie, terwijl politiek ook zou kunnen gaan over bijvoorbeeld het nastreven van het goede, het verdelen van welvaart of het kanaliseren van maatschappelijke spanningen.

Zero-sumgame| Een derde problema- tische eigenschap van het huisdenken is dat deze manier van politiek redeneren onvermijdelijk leidt tot het zetten van het primaat op één vorm van het gemeenschappelijk huis. Of het nu een federaal Europa, een kosmopolitische wereld of de natiestaat is: huisdenken dwingt tot kiezen. Het is een zero-sum game. Je bent Europeaan, Nederlander of wereldburger. Hiermee is politiek huisdenken xenofoob in de letterlijke zin van het woord: bang voor het andere.

Onderliggend aan deze zero-sum game en de identiteitspolitiek in het algemeen is het idee dat de ‘huizen’ af zijn. Dit beperkt ons denken. Door uit te gaan van de voltooidheid van mensen, culturen en politieke systemen, worden we gedwongen om te kiezen, terwijl de sociaal-politieke realiteit vele malen gecompliceerder is dan deze keuzes ons doen geloven. Zo is de tegenstelling tussen nationale soevereiniteit en Europese samenwerking, zoals die ook door de ChristenUnie benadrukt wordt, ontzettend beperkend: het dwingt ons bij iedere politieke kwestie te kiezen tussen ons eigen huis of het Europese huis terwijl de praktijk complexer is.

Van huis naar haard | Hoe nu verder, wat te doen nu het huis in puin ligt? Geen zorgen: in de christelijksociale traditie liggen de fundamenten van een nieuw sa- menlevingsbeeld verstopt. In het tweede deel van dit essay probeer ik dit beeld verder uit te bouwen. Hierbij zou ik niet het huis, maar de haard willen gebruiken om de samenleving anders en beter te verbeelden.
Waarom de haard? Daarvoor moeten we terug naar het basisbeginsel van de christelijksociale politiek: een goed leven is een leven in verbinding. Sociale relaties vormen de samenleving. Verbinding is hier geen soft geknuffel, maar vloeit voort uit de onvoltooidheid of gebrokenheid van de dingen. Ieder mens, dier, idee of ding is onaf. Uit deze onvoltooidheid vloeit sociaal gedrag voort. We hebben elkaar nodig en vullen elkaar aan. Het huisdenken ontkent de onvoltooidheid van mens en samenleving. Het redeneert vanuit voltooidheid en vastomlijnde hokjes en kamers, en staat daarmee haaks op het idee van gebrokenheid of onvoltooidheid. Zodoende verbindt het huisdenken ook conservatief radicaal-rechtse ideeën over een ‘af’ volk met (neo) liberale fantasieën over een ‘af’ individu. Met andere woorden, zowel het ‘homeopatisch verdunnen’ van Baudet als de voltooid-levenplannen van Pia Dijkstra, vloeien voort uit het idee dat culturen en individuen af en onafhankelijk zijn – en het liefst ook zo gelaten moeten worden.

Louter lijnen | Het is dus zaak een begrip van de samenleving te vinden dat recht doet aan de ‘onafheid’ van mensen en culturen. Behulpzaam daarbij is de Franse denker Bruno Latour. In zijn boek Wij zijn nooit modern geweest (1994), rekent hij af met de Westerse obsessie met categorieën, hokjes en puurheid.
In plaats van huisdenken pleit Latour  voor een fundamenteel andere kijk op de sociale (en dus politieke) werkelijkheid. Tegenover de hokjes en huizen zet Latour netwerken. Volgens de Fransman bestaat de wereld uit niets dan verbindingen, relaties en knooppunten. Stel je een groot web van draden voor. Op de punten waar de draden elkaar raken ontstaat een knooppunt. Dit knooppunt bestaat niet op zichzelf, maar is louter een samenkomst van lijnen.
Op de knooppunten ontstaat bovendien een behaaglijke warmte: een thuisgevoel.