Berichten over Deugdzame overheid

Instituut Publieke Waarden doet het allemaal: mensen uit de problemen helpen, onderzoeken hoe die zijn ontstaan en in gesprek gaan met overheden om systemen te verbeteren. We spreken oprichter Albert Jan Kruiter over het thema ‘betrouwbare overheid’. Zijn conclusie is een sombere: overheid en burger hebben wederzijds onrealistische verwachtingen van elkaar. Hoewel kritisch op de rol van de Tweede Kamer, ziet hij toch een glansrol weggelegd voor de Kamer in het oplossen van veel problemen: “Schaf eindelijk die toeslagen af.”

De overheid staat er vandaag de dag niet goed voor. Beelden van falend beleid, gefrustreerde burgers, krakende uitvoeringsdiensten en dwarsliggende ambtenaren overheersen. De samenleving bejegent de overheid met toenemend wantrouwen. Inmiddels vinden ook in Nederland complottheorieën gretig aftrek en dragen populisten soms actief bij aan het ondermijnen van publieke instituties. De dringende vraag is dan ook hoe een haperende overheid de weg omhoog weer kan vinden. Dat vraagt om praktische handreikingen, maar ook om een normatief kader. We kunnen bij het zoeken naar herstel niet zonder een beeld van een goede overheid. Daarom schets ik hier vier aanknopingspunten voor een theorie van goed bestuur.

Vertrouwen en troost hadden vroeger alles met elkaar te maken. Troost betekent in onze tijd voornamelijk het stillen van pijn en verdriet. Van oorsprong heeft troost dezelfde betekenis als het Engelse woordje ‘trust’. Troost betekende trouw, vertrouwen, vastigheid, zekerheid.

In het huidige maatschappelijke debat lijkt de druk soms zo hoog op te lopen dat verbindingen verbroken worden. Deze polarisatie is ook te zien in het gesprek over het koloniale verleden en daaraan verwante onderwerpen zoals het slavernijverleden, de zogenaamde ‘politionele acties’ in Indonesië, of de behandeling van Molukkers in Nederland. Dit artikel verkent de vraag hoe de overheid kan bijdragen aan het herstel van dergelijke verbroken verbindingen in het gesprek over het koloniale verleden. De overheid is zelf geen neutrale scheidsrechter, maar ook speler in het geheel. Deze verkenning zal plaatsvinden op basis van een binnen het christendom vertrouwd perspectief van rechtvaardigheid, vergeving en genezing. Dit perspectief doet recht aan ons gezamenlijke verleden, heden én toekomst, en kan helpen om te onderzoeken hoe wij ons in nieuwe, constructieve relaties tot elkaar kunnen verhouden.

Een betrouwbare overheid begint bij betrouwbare overheidsfunctionarissen. In de politiek begint het bij integere politici. In haar lectoraat aan de Hogeschool Saxion onderzoekt dr. Willeke Slingerland integriteit in het openbaar bestuur. Bij het schrijven van haar proefschrift ontdekte ze dat het denken over integriteit niet aansluit bij integriteitskwesties in de praktijk. Integriteit in netwerken is een stuk ingewikkelder dan het bijhouden van een geschenkenregister. Jezelf kunnen aankijken in de spiegel is geen garantie voor integriteit. ‘Je hebt als politicus recht op moreel beraad’, vindt Slingerland, en voor politieke partijen ziet ze de plicht om hun politici daarin te begeleiden.

“We hebben geen keuze.” Met deze zin sprak onze minister-president ons herhaaldelijk aan op onze gezamenlijke verantwoordelijkheid. Het is goed als ’s lands leider in crisistijden een gevoel van urgentie weet te verwoorden. Toch zit ik met een tamelijk principieel probleem. De uitspraak ‘we hebben geen keuze’ staat namelijk toch wel haaks op het idee van democratie.